کد مطلب:276971 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:135
خروج سید حسنی از طبرستان
مرحوم علامه مجلسی- اعلی الله مقامه- در كتاب «بحارالأنوار» در خطبه ی كوتاهی كه پیرامون برخی از حوادث قبل از ظهور از امیرمؤمنان علیه السلام نقل كرده است جریان نهضت سیدحسنی را بدینگونه آورده است:
«یخرج الحسنی صاحب طبرستان مع جم كثیر مع خیله و رجله حتی یأتی نیسابور فیفتحها و یقسم أبوابها، ثم یأتی اصبهان، ثم الی قم، فیقع بینه و بین أهل قم وقعه عظیمة یقتل فیها خلق كثیر، فیهزم أهل قم، فینهب الحسنی أموالهم، و یسبی ذراریهم و نسائهم و یخرب دورهم، فیفزع أهل قم الی جبل یقال لها: وراردهار، فیقیم الحسنی ببلدهم أربعین یوما، و یقتل منهم عشرین رجلا، و یصلب منهم رجلین، ثم یرحل عنهم» [1] .
خروج می كند «حسنی» صاحب طبرستان [2] با گروه زیادی از سواره و پیاده تا اینكه «نیشابور» [3] را فتح می كند و دروازه های آنرا قسمت می نماید. پس به اصفهان می آید و سپس متوجه قم می شود و بین او و أهل قم جنگ بزرگی رخ می دهد كه گروه زیادی كشته می شوند، پس أهل قم شكست می خورند و آنگاه حسنی اموال ایشان را غارت می كند و زنان و فرزندانشان را اسیر می نماید و خانه هایشان را ویران می سازد، پس أهل قم به كوهی كه آنرا «واراردهار»
[ صفحه 343]
می گویند پناهنده می شوند و حسنی مدت چهل روز در شهرشان می ماند و بیست نفر از آنها را می كشد و دو تن را به دار می آویزد و آنگاه از آنجا كوچ می كند».
مؤلف گوید: این خطبه كه مرحوم علامه مجلسی -علیه الرحمه- آنرا در رابطه با خروج حسنی از امیرمؤمنان علیه السلام نقل كرده است گرچه صریح در حسنی است و بعضی از صاحبنظران هم با استناد و تمسك به آن بدون توجه به روایات دیگر اصرار می ورزند كه بگویند مطابق خطبه ی مزبور سیدی كه پیش از ظهور حضرت مهدی علیه السلام در ایران قیام خواهد نمود حتما «سیدحسنی» است، اما از جهاتی خطبه ی مذكور خالی از اشكال نیست.
1- اینكه: به طور كلی سند ندارد.
2- اینكه: با سایر أحادیث مربوط به حسنی منافات دارد.
3- اینكه: بسیار پیچیده و ابهام آمیز است و به طور صریح و روشن دلالت بر مقصود نمی كند.
4- اینكه: چیزی در خصوصیات او كه چگونه و از كجا و چه شهری و برای چه قیام می كند ذكر نشده است. و حال آنكه در حدیث «مفضل بن عمر» [4] كه وی آن را درباره ی خروج سیدحسنی پیش از ظهور در ایران، از امام صادق علیه السلام نقل كرده است، تقریبا به تمام خصوصیات وی تصریح شده و امام صادق علیه السلام محل خروج او را از مناطق مهم و مركزی ایران، از طرف قزوین و طالقان و دیلم، و انگیزه ی قیام او را نیز دفاع از حریم مقدس اسلام دانسته است.
البته ما از این جهت كه خطبه ی مزبور سند دارد یا ندارد، معارض دارد یا ندارد، صحیح است، یا صحیح نیست، كاری نداریم، ولی اگر بخواهیم این خطبه را جزء روایات مربوط به حسنی به حساب بیاوریم، شاید بتوان گفت: تنها حدیثی كه در میان احادیث مربوط به «حسنی» از همه ی احادیث دیگر پیچیده تر، ابهام آمیزتر، و سؤال برانگیزتر است همین خطبه است. چه آنكه تاكنون احدی از دانشمندان نتوانسته است
[ صفحه 344]
راجع به این خطبه راه حل صحیحی ارائه دهد و پاسخ اطمینان بخش و قانع كننده ای را عرضه كند.
به هر حال، ما شخصا در مورد خطبه ی مزبور نظر خاصی نداریم و تنها برای اینكه خوانندگان گرامی را در جریان عدم دلالت خطبه ی مذكور بر قیام سیدحسنی مورد بحث قرار دهیم، متن نوشته ی برخی از پژوهشگران واقع بین را كه به نظر ما در این باره حق مطلب را ادا كرده اند در اینجا می آوریم و قضاوت را به خود خواننده واگذار می نمائیم.
مرحوم حاج شیخ جواد خراسانی صاحب كتاب «مهدی منتظر» در گفتاری كه تحت عنوان «خروج سیدحسنی» در كتاب خود آورده است در این باره چنین می نویسد:
«از جمله ی رایات شرقی رایت سیدحسنی است ولی آنچه در السنه و افوه مردم معروف است كه سیدحسنی صاحب رایت خراسانی است برای او سندی ندیدم.
مگر همان حدیثی كه كتاب «الملاحم و الفتن» از كتاب نعیم بن حماد از حضرت امام باقر علیه السلام درباره ی «شعیب بن صالح» نقل كرده كه فرموده است: «جوانی از بنی هاشم از خراسان خواهد آمد و در جلو او شعیب بن صالح است». [5] .
این حدیث یعنی: حدیث امام باقر علیه السلام به علاوه ی اینكه صریح در حسنی نیست چندان اعتباری هم به سند او نیست. و از طرفی هم چون كتاب در نزد عموم متداول نبوده است بسیار بعید است كه مستند او باشد. به علاوه احتمال می رود كه همان «حسینی» باشد كه قبلا ذكر شد» [6] .
وی سپس بعد از ذكر چند حدیث درباره ی «سیدحسنی» در مورد خطبه ی امیرمؤمنان علیه السلام در بصره چنین می نویسد:
«و اما خطبه ی امیرالمؤمنین علیه السلام در بصره كه فرمود: «خروج می كند حسنی صاحب طبرستان...» ظاهرش آن است كه مراد از او دولت علویه ای است كه در طبرستان -مازندران- تشكیل داده شد. زیرا سه نفر آنان حسنی بودند و آنان صاحب داعیه بودند و به خود دعوت می كردند، ساحت این حسنی- یعنی: سیدی كه پیش از ظهور خواهد آمد- با فضل و كمالش از این اعمال بری می باشد.
[ صفحه 345]
بالجمله از اخبار به طور جزم نام حسنی و محل خروج او معلوم نمی شود و آنقدر كه معلوم است آنست كه خروج او از ایران است و اتباع او هم از دیالمه اند، و چنان ظاهر می شود كه بیشتر سادات باشند» [7] .
«یخرج الحسنی صاحب طبرستان مع جم كثیر مع خیله و رجله حتی یأتی نیسابور فیفتحها و یقسم أبوابها، ثم یأتی اصبهان، ثم الی قم، فیقع بینه و بین أهل قم وقعه عظیمة یقتل فیها خلق كثیر، فیهزم أهل قم، فینهب الحسنی أموالهم، و یسبی ذراریهم و نسائهم و یخرب دورهم، فیفزع أهل قم الی جبل یقال لها: وراردهار، فیقیم الحسنی ببلدهم أربعین یوما، و یقتل منهم عشرین رجلا، و یصلب منهم رجلین، ثم یرحل عنهم» [1] .
خروج می كند «حسنی» صاحب طبرستان [2] با گروه زیادی از سواره و پیاده تا اینكه «نیشابور» [3] را فتح می كند و دروازه های آنرا قسمت می نماید. پس به اصفهان می آید و سپس متوجه قم می شود و بین او و أهل قم جنگ بزرگی رخ می دهد كه گروه زیادی كشته می شوند، پس أهل قم شكست می خورند و آنگاه حسنی اموال ایشان را غارت می كند و زنان و فرزندانشان را اسیر می نماید و خانه هایشان را ویران می سازد، پس أهل قم به كوهی كه آنرا «واراردهار»
[ صفحه 343]
می گویند پناهنده می شوند و حسنی مدت چهل روز در شهرشان می ماند و بیست نفر از آنها را می كشد و دو تن را به دار می آویزد و آنگاه از آنجا كوچ می كند».
مؤلف گوید: این خطبه كه مرحوم علامه مجلسی -علیه الرحمه- آنرا در رابطه با خروج حسنی از امیرمؤمنان علیه السلام نقل كرده است گرچه صریح در حسنی است و بعضی از صاحبنظران هم با استناد و تمسك به آن بدون توجه به روایات دیگر اصرار می ورزند كه بگویند مطابق خطبه ی مزبور سیدی كه پیش از ظهور حضرت مهدی علیه السلام در ایران قیام خواهد نمود حتما «سیدحسنی» است، اما از جهاتی خطبه ی مذكور خالی از اشكال نیست.
1- اینكه: به طور كلی سند ندارد.
2- اینكه: با سایر أحادیث مربوط به حسنی منافات دارد.
3- اینكه: بسیار پیچیده و ابهام آمیز است و به طور صریح و روشن دلالت بر مقصود نمی كند.
4- اینكه: چیزی در خصوصیات او كه چگونه و از كجا و چه شهری و برای چه قیام می كند ذكر نشده است. و حال آنكه در حدیث «مفضل بن عمر» [4] كه وی آن را درباره ی خروج سیدحسنی پیش از ظهور در ایران، از امام صادق علیه السلام نقل كرده است، تقریبا به تمام خصوصیات وی تصریح شده و امام صادق علیه السلام محل خروج او را از مناطق مهم و مركزی ایران، از طرف قزوین و طالقان و دیلم، و انگیزه ی قیام او را نیز دفاع از حریم مقدس اسلام دانسته است.
البته ما از این جهت كه خطبه ی مزبور سند دارد یا ندارد، معارض دارد یا ندارد، صحیح است، یا صحیح نیست، كاری نداریم، ولی اگر بخواهیم این خطبه را جزء روایات مربوط به حسنی به حساب بیاوریم، شاید بتوان گفت: تنها حدیثی كه در میان احادیث مربوط به «حسنی» از همه ی احادیث دیگر پیچیده تر، ابهام آمیزتر، و سؤال برانگیزتر است همین خطبه است. چه آنكه تاكنون احدی از دانشمندان نتوانسته است
[ صفحه 344]
راجع به این خطبه راه حل صحیحی ارائه دهد و پاسخ اطمینان بخش و قانع كننده ای را عرضه كند.
به هر حال، ما شخصا در مورد خطبه ی مزبور نظر خاصی نداریم و تنها برای اینكه خوانندگان گرامی را در جریان عدم دلالت خطبه ی مذكور بر قیام سیدحسنی مورد بحث قرار دهیم، متن نوشته ی برخی از پژوهشگران واقع بین را كه به نظر ما در این باره حق مطلب را ادا كرده اند در اینجا می آوریم و قضاوت را به خود خواننده واگذار می نمائیم.
مرحوم حاج شیخ جواد خراسانی صاحب كتاب «مهدی منتظر» در گفتاری كه تحت عنوان «خروج سیدحسنی» در كتاب خود آورده است در این باره چنین می نویسد:
«از جمله ی رایات شرقی رایت سیدحسنی است ولی آنچه در السنه و افوه مردم معروف است كه سیدحسنی صاحب رایت خراسانی است برای او سندی ندیدم.
مگر همان حدیثی كه كتاب «الملاحم و الفتن» از كتاب نعیم بن حماد از حضرت امام باقر علیه السلام درباره ی «شعیب بن صالح» نقل كرده كه فرموده است: «جوانی از بنی هاشم از خراسان خواهد آمد و در جلو او شعیب بن صالح است». [5] .
این حدیث یعنی: حدیث امام باقر علیه السلام به علاوه ی اینكه صریح در حسنی نیست چندان اعتباری هم به سند او نیست. و از طرفی هم چون كتاب در نزد عموم متداول نبوده است بسیار بعید است كه مستند او باشد. به علاوه احتمال می رود كه همان «حسینی» باشد كه قبلا ذكر شد» [6] .
وی سپس بعد از ذكر چند حدیث درباره ی «سیدحسنی» در مورد خطبه ی امیرمؤمنان علیه السلام در بصره چنین می نویسد:
«و اما خطبه ی امیرالمؤمنین علیه السلام در بصره كه فرمود: «خروج می كند حسنی صاحب طبرستان...» ظاهرش آن است كه مراد از او دولت علویه ای است كه در طبرستان -مازندران- تشكیل داده شد. زیرا سه نفر آنان حسنی بودند و آنان صاحب داعیه بودند و به خود دعوت می كردند، ساحت این حسنی- یعنی: سیدی كه پیش از ظهور خواهد آمد- با فضل و كمالش از این اعمال بری می باشد.
[ صفحه 345]
بالجمله از اخبار به طور جزم نام حسنی و محل خروج او معلوم نمی شود و آنقدر كه معلوم است آنست كه خروج او از ایران است و اتباع او هم از دیالمه اند، و چنان ظاهر می شود كه بیشتر سادات باشند» [7] .
[1] بحارالأنوار، ج 60، ص 215، حديث 36 و چاپ بيروت، ج 57، همان صحفه.
[2] مراد از طبرستان (مازندران) است.
[3] نيشابور يكي از شهرهاي معروف خراسان است.
[4] حديث «مفضل» در آخر روايات مربوط به حسني خواهد آمد.
[5] درباره ي «شعيب بن صالح» در آينده به تفصيل سخن خواهيم گفت.
[6] مهدي منتظر، صفحه ي 165-162 با اندكي تغيير عبارت.
[7] مهدي منتظر صفحه ي 165-164.